Vanilya, tatlılarda, dondurma yapımında, reçellerde ve kısaca aromasını sevdiğiniz her yerde kullanılan bir bitkidir. Latince adı Vanilla planifolia olan bu bitkinin ana vatanı Meksika, Antiller, Madagaskar ve Cava bölgeleridir. Salepgiller familyasından olan bitkinin yetiştiği yerler tropikal ülkelerdir. Bir bağ bitkisi olan vanilyanın geçmişi oldukça eskidir ve ilginç bir hikayesi vardır. Güney Amerika'nın kuzeydoğusunda ve Meksika'da Atlantik Okyanusu bölgelerinde daha fazla yetişen vanilya, önceleri kokusu nedeniyle tapınaklarda kötü ruhlardan korunmak amacıyla kullanılmıştır. Sonradan Meksika bölgesinde içeceklerin tatlandırılması amacıyla kullanılmaya başlanmıştır.

Amerika'nın keşfiyle beraber, İspanyollar kakao bitkisiyle birlikte vanilyayı 1520 yılında Avrupa'ya getirmiştir. Bundan sonra dünyanın her yerinde tanınmaya başlamıştır. Vanilya yetiştiriciliği oldukça özen isteyen bir iştir. Bitkinin yetiştirildiği yerlerde bulunan bir arı türünün polenize ettiği vanilya, daha sonradan elle polenize edilerek yetiştirilmeye başlanmıştır. Bunu bulan kişi Edmond Albius'tur. Bu nedenle diğer bölgelerde de rahatlıkla yetiştirilmeye başlanmıştır.

Vanilya, yassı, sapsız ve etli yapraklara sahip olup, meyveleri 15-20 cm uzunluğundadır. Tadı acı olsa da insana hoş gelen bir kokusu vardır ve aynı zamanda iştah açıcı bir kokuya sahiptir. Yetiştirilen ortalama 150 türü olan vanilyanın en fazla Bourbon, Hint ve Tahiti türü yetiştirilir. Yetişmesi uzun süren bitkinin meyve vermesi 3 yılı bulur. Bitkinin meyveleri çubuk şeklinde yetişir. Başlangıçta yeşil renkte olan çubuklar, yaklaşık 9 ay sonra bildiğimiz vanilya lezzetini alır. Ağaçtan toplandığı zaman bile yeşil renkte olan çubuk vanilyalarda tat ve aroma tam olarak yoktur. Bilinen tadına ve aromasına kavuşması için, çubukların güneşte kurutulması gerekir. Vanilya yetiştiriciliği işçiliği yüksektir. Herhangi bir tarım ilacı, gübre veya zirai ilaç kullanılmaz, her şey elle yapılır. Dünyada kullanılan baharatlar arasında safranın ardından en pahalı olanı vanilyadır.

Vanilya ile şuruplar ve tozlar üretilir. Ancak, her satılan vanilyalı ürünün içinde gerçek vanilya bulunmaz. Bunlar genellikle vanilya aroması kullanılarak üretilir. Eğer gerçek vanilya ile üretilmiş olsalar, gerçekten mükemmel bir aromaya ve lezzete sahip olurlar. Vanilya çubuk halinde olduğundan, kullanımı öğütülerek toz haline getirme yoluyla ya da özütünün kullanımıyla olur. Sinir sisteminden, sindirim sistemine özellikle mideye çok yararlı olur. Parfüm üretiminde de baharatlı kokularda kullanılır. Gıda sektöründe ise dondurma yapımında ve tatlılarda daha fazla tercih edilir.

Vanilyayı çubuk şeklinde evde oldukça pratik şekilde kullanabilirsiniz. Yapacağınız sütlü tatlıların içine bir parça çubuk atarsanız, oldukça lezzetli olur. İsterseniz aşçıların yaptığı gibi vanilya özütünü kullanabilirsiniz. Bunun için vanilya çubuğunu yerde bıçakla uzunlamasına kesin. İçinde bulunan özütü kazıyın. Bunu dilediğiniz yerde kullanabilirsiniz. Dilerseniz çubuk şeklinde reçellerin, balın içine koyabilirsiniz. Vanilya kokusu istediğiniz her yerde bunu kullanabilirsiniz.

Vanilya ister çubuk halinde alınabilir, isterseniz öğütülmüş olarak da alınabilir. Ancak evde öğütmenizi tavsiye ederiz. Kullandığınızın gerçek vanilya olduğunu bu şekilde bilirsiniz. Evde saklarken güneş almayan yerde, kavanozun içinde saklayın. Bu şekilde bir yıl tazeliğini koruyacaktır. Vanilyayı saklamak için buzdolabını kullanmayın. Kavanozda bile ay içerisinde vanilyayı havalandırmanız gerekir. Bayatlamış vanilya kokusundan hemen belli olur; kendine has keskin aroması azalır.

Vanilya, yalnızca lezzet ve aroma sağlamaz, aynı zamanda sağlık üzerinde de olumlu etkileri vardır. Vanilya özütü, antioksidan özelliklere sahip olup, serbest radikallerle savaşarak hücrelerin korunmasına yardımcı olabilir. Ayrıca, vanilyanın sakinleştirici etkileri de bilinmektedir. Sinir sistemini yatıştırıcı etkisi nedeniyle strese karşı doğal bir çözüm olarak kullanılabilir. Sindirim sistemi üzerinde de olumlu etkileri olan vanilya, mideyi rahatlatır ve sindirimi kolaylaştırır.

Dünyada kullanılan baharatlar arasında safranın ardından en pahalı olanı vanilyadır. Vanilya üretimi işçilik gerektiren bir süreçtir ve bu da maliyetini artırır. Özellikle Madagaskar, dünya vanilya üretiminin büyük bir kısmını karşılamaktadır. Vanilya, lüks bir ürün olarak kabul edilir ve bu nedenle gıda, kozmetik ve parfümeri sektörlerinde yüksek talep görmektedir. Doğal vanilya, sentetik vanilin ile karşılaştırıldığında çok daha üstün bir aroma ve lezzet sunar, bu da fiyatının yüksek olmasının başlıca nedenlerinden biridir.

Sonuç olarak, vanilya hem gastronomik hem de ekonomik değeri yüksek bir bitkidir. Aroma ve lezzet sağladığı gibi sağlık üzerinde de olumlu etkileri bulunmaktadır. Ancak, vanilya kullanırken gerçek vanilya ürünlerini tercih etmek, daha kaliteli ve sağlıklı bir deneyim sunacaktır.