Vanilya bitkisi, tropikal bölgelerde yetişen ve Salepgiller ailesine ait olan tırmanıcı bir bitkidir. Birçok tropikal ülkede yetiştirilen bu bitki, yüksek işçilik maliyetleri ve zahmetli yetiştirme süreçleri nedeniyle oldukça değerlidir. Ana vatanı Antil Adaları, Meksika gibi ılıman iklimlere sahip, nem oranı yüksek ekvator ülkeleridir. Yaprakları, bilinen yaprak türlerinden farklı olarak sapsız, etli ve yassı biçimdedir. Meyveleri yaklaşık 15-20 cm uzunluğunda olup yukarı doğru incelen çubuk şeklinde ve siyah kapsül formundadır.

Vanilya, tarihsel olarak tapınaklarda kötü ruhları kovmak amacıyla kullanılmıştır. Meksikalılar ise vanilyayı içeceklerinde ve pastalarında aroma verici olarak kullanmışlardır. Günümüzde vanilya, pastaların, tatlıların ve içeceklerin vazgeçilmez aroması haline gelmiştir.

Vanilya bitkisi, tırmanıcı özelliğe sahip olup, yaklaşık 150 türü bulunmaktadır. En bilinen ve ticari olarak yetiştirilen türleri arasında Tahiti, Hint vanilyası ve Bourbon türleri yer alır. Doğal yetişme alanı olarak Karayipler'den Ekvator'un Pasifik kıyılarına kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

Vanilya bitkisinin Avrupa'ya tanıtılması, Amerika'nın keşfinden sonralara rastlar. Hem vanilya hem de kakao, İspanyollar tarafından 1520'li yıllarda Avrupa'ya getirilmiştir. Vanilya bitkisinin döllenmesi özel arılar tarafından gerçekleştirildiği için, Meksika dışında yetiştirilememiştir. Ancak Edmond Albius tarafından keşfedilen el ile polenleme tekniği sayesinde, vanilya bitkisi yapay olarak da döllenebilmektedir.

Vanilya yetiştiriciliği sabır gerektiren zahmetli bir iştir. Vanilya, ekiminden üç yıl sonra meyve vermeye başlar ve oldukça zahmetli bir işçilik süreci gerektirir. Vanilya bitkisinin meyveleri olan çubuklar toplandığında yeşil renkte olup herhangi bir koku ve aroma vermez, acıdır. Meyveler, dokuz ay boyunca rengini ve tadını alması için bekletilir. Bu süreç sonunda kurutulduktan sonra tat, renk ve koku kazanır.

Vanilya meyveleri genellikle güneşte kurutulur. Ancak bazı ülkelerde sıcak suda bekletme işlemi yapıldıktan sonra kurutma işlemi uygulanır. Bu işlem tamamlandıktan sonra iki ay kadar dinlendirme süresi uygulanır. Vanilya yetiştiriciliğinde hiçbir gübre kullanılmaz; tamamen işçiliğe dayalı bir tarım uygulanır. Polenlerin taşınma işlemini yapan işçiler genellikle kadın ve çocuklardan oluşur ve her şey doğal olarak el ile yapılır. Bu nedenle, vanilya safrandan sonra dünyanın en pahalı bitkilerinden biridir.

Vanilin ile vanilya aynı şey değildir. Marketlerde küçük paketlerde satılan vanilin, vanilya bitkisinin odunsu gövdesinin kağıt sanayinde kullanımı ile elde edilen sentetik bir aroma gıda katkısıdır. Vanilya ise tamamen doğal yollarla elde edilen bir üründür.

Vanilya, her şifalı bitki gibi, ölçülü kullanılmalıdır. Vanilya yağı kullanırken bir iki damladan fazla kullanılmamalıdır; aşırı kullanımı bulantı ve kusmaya neden olabilir. Haricen kullanılmalıdır.